در روزگاری پیش از این، تنها برای سخت افزار ارزش قائل بودند و نرم افزار را به عنوان سرخاب و سفیدآب می زدند تنگ سخت افزار که محصولشان به فروش برود، یک علت عمده ارزش نداشتن نرم افزارها وابستگی آنها به سخت افزار بود و چون قابلیت حمل نداشت پس به عنوان جزء لاینفک سخت افزار به شمار می آمد. با پیشرفت علم و پدید آمدن کامپایلرها و مفسرها زمینه کد نویسی مستقل از سخت افزار پدید آمد و نرم افزارها قابل حمل شدند، حالا دیگر امکان اجرای یک کد توسط کامپایلر یا مفسر بر روی انواع سخت افزار ها فراهم شده بود و همین امر این فکر را تقویت کرد که چرا نشود نرم افزار را از سخت افزار مستقل نموده  و از آن بابت نیز کسب درآمد کرد.

اوضاع نزدیک به دو دهه بر همین منوال گذشت تا اینکه ریچارد استالمن که ناامید و سرخورده از این شرایط صرفا مادی حاکم بر این صنعت بود، در اکتبر 1985 بنیاد نرم افزارهای آزاد را بنیان نهاد و در سال 1989 نخستین نسخه از اجازه نامه همگانی گنو منتشر شد.
اما آزاد به چه معنا است؟ هر نرم افزار آزاد باید چهار آزادی زیر را برای کاربران فراهم کند:

1. آزادی برای اجرای برنامه برای هر قصد و منظوری.
2. آزادی برای مطالعه و بررسی چگونگی عملکرد برنامه و تغییر آن مطابق با نیازهای خود که برای نیل به این هدف، کدهای منبع باید در اختیار کاربر قرار گیرد.
3. آزادی برای توزیع مجدد نرم افزار که این کار می تواند به صورت رایگان یا در ازای دریافت مبلغی پول انجام بگیرد.
4. آزادی برای بهبود برنامه و انتشار مجدد این تغییرات برای عموم، به نحوی که تمام جامعه از آن بهره مند شوند که قاعدتا این مورد هم نیازمند دسترسی به کدهای منبع است.

پس اگر نرم افزاری آزادی های یاد شده را برای کاربران فراهم کند در زمره نرم افزارهای آزاد محسوب می شود، البته قوانین به همین چهار مورد ختم نمی شوند و موارد دیگری نیز وجود دارند که گستردگی بسیاری را فراهم می کنند، بطور مثال کپی لفت “CopyLeft” یکی از آن موارد است که در نوشتار بعدی به آن پرداخته می شود.

لفظ آزاد “Free” در زبان انگلیسی معانی گسترده ای دارد که رایج ترین آنها مفهوم رایگان است و همین موضوع باعث سوء برداشت در مورد نرم افزارهای آزاد شده و آزاد که قرار بود مفاهیم ارزشمندی را در بر داشته باشد و به گونه ای نوید دهنده آزادی “Freedom” باشد حال همواره به بی ارزشی از لحاظ مادی تعبیر شده تا جایی که بنیاد نرم افزارهای آزاد در وبسایت رسمی خود پیش از هر مورد خاطر نشان می کند که:

« نرم‌افزار آزاد» درباره آزادی است، نه قیمت. برای درک بهتر باید به معنای «آزاد» در «آزادی بیان» فکر کنید، نه در «آبجو مجانی».

به همین منظور برای جلوگیری از چنین برداشت هایی در سال 1998 کمپینی دیگر به نام نرم افزارهای متن باز “OpenSource” تشکیل شد تا به دور از این مسائل فلسفی و اخلاقی و کج فهمی ها صرفا بر روی نکات تکنیکی تمرکز کند و مردم را به استفاده از نرم افزارهای متن باز تشویق کند. متن باز با خود تجربه های نرم افزار آزاد را به همراه داشت و توانست کمی دقیق تر به تبیین اصول و تعاریف خود بپردازد، هر نرم افزار متن باز باید دارای تعاریف زیر باشد:

1. نرم افزار باید بدون نیاز به حق امتیاز، قابل توزیع مجدد باشد، این توزیع می تواند به صورت رایگان یا در ازای دریافت مبلغی پول صورت بگیرد.
2. نرم افزار باید شامل کد منبع باشد و این کد منبع را باید بتوان تغییر داد و مجددا منتشر کرد.
3. مجوز نباید در برابر افراد یا گروه های خاصی تبعیض قائل شود.
4. مجوز نباید کاربر را برای رسیدن به یک هدف خاص محدود کند، به عبارت دیگر کاربر می تواند از نرم افزار برای هر منظوری استفاده کند.
5. مجوز نباید مختص یک محصول خاص باشد.
6. مجوز نباید برای نرم افزار های دیگری که به همراه نرم افزار مورد نظر عرضه شده اند محدودیت ایجاد کند برای مثال اگر چندین نرم افزار بر روی یک دیسک منتشر می شوند، مجوز نباید اصراری بر روی متن باز بودن همه آنها داشته باشد.
7. مجوز نباید تکنولوژی خاصی را محدود کند.

اما متن باز هم  با یک مشکل کوچک دست و پنجه نرم می کرد و آن برداشت نادرستی بود که متن باز را صرفا به معنای در دسترس ساختن کد منبع می انگاشت ولی متن باز هم در اصل به همان اصول نرم افزارهای آزاد پایبند بود.

با بررسی بند های یاد شده به سادگی می توان دریافت که هر دو به اصول یکسانی اعتقاد دارند. طرفدارن متن باز آن را روشی برای توسعه نرم افزارهای بهتر معرفی می کنند و معتقدند که متن باز با تاکید بیشتر روی مسائل فنی و دوری از پیچیدگی های فلسفی و همچنین دوری جستن از تصورات نادرستی نظیر رایگان بودن، مناسب تر می باشد تا جایی که موسسه پیشگامان متن باز در این باره می گوید:

عبارت “نرم افزار آزاد” واژه ای قدیمی است . به گونه ای منعکس کننده نام بنیاد نرم افزار های آزاد است، با اینکه بنیاد متن باز از ایده نرم افزار های آزاد حمایت می کند ولی معتقد است که آزادی نرم افزار در درجه اول یک امر عملی است تا ایدئولوژیکی.

اما بنیاد نرم افزار آزاد نیز میدان را خالی نکرده و معتقد است که متن باز در واقع برای رساندن مفهومی نزدیک به نرم افزار آزاد به وجود آمده ولی هیچ گاه سردهنده ندای آزادی نیست چرا که با شنیدن “نرم افزار آزاد” مفهوم آزادی در ذهن تجلی می شود که واژه “باز” هیچ سنخیتی با آزادی ندارد!

بنیاد نرم افزار آزاد که به واسطه قرابت معنایی با لفظ رایگان مغلوب حریف جوان تر شده به ریسمان آزادی چنگ زده و در جهت اعاده حیثیت خود را سردمدار آزادی می داند و دائما به کج فهمی و تعابیر نادرست طعنه می زند تا جایی که رسما در مقاله ای تحت عنوان “چرا متن باز هدف اصلی نرم افزار آزاد را برآورده نمی کند” به این موضوع پرداخته است و خاطرنشان می کند که متن باز زیر مجموعه نرم افزار آزاد محسوب می شود و نرم افزار آزاد در حقیقت یک جنبش اجتماعی و امری اخلاقی است که برای کابران ارزش قائل شده و آزادی را به ارمغان می آورد!

عمده کاری که بنیاد نرم افزار آزاد می کند بازی با کلمات است و سلاحی جز همان که از آن ضربه دیده است ندارد یعنی آزادی! تا جایی که معتقد است اگر در راستای آزادی تلاش کنی ولی آنرا آزادی نامگذاری نکنی هیچ ارزشی ندارد.

در هر دو دیدگاه هیچ اجبار و الزامی برای ارایه نرم افزار به صورت رایگان وجود ندارد، حتی هر دو این حق را قائل شدند که می توان نرم افزاری را که به صورت رایگان توزیع شده است را در ازای دریافت هزینه، مجددا توزیع کرد که بر طبق همین اصل فروش نرم افزار آزاد/متن باز کاملا مجاز بوده که به عنوان مثال می توان به فروش نسخه های تغییر یافته سیستم عامل گنو/لینوکس یا سیستم های مدیریت محتوا جوملا یا وردپرس اشاره کرد.

قبلا هم به این موضوع اشاره کردم که هر دو دارای اصول یکسانی هستند ( حتی متن باز کمی در تعاریف پخته تر شده است) و تفاوتی در گزینش نام وجود ندارد ولی نرم افزار آزاد همچنان بر روی اعتقادات خود پافشاری می کند که حتی اگر نرم افزار آزاد و متن باز هر دو یک نرم افزار باشند ولی اندیشه های متفاوتی پشت هر کدام است و جز نرم افزار آزاد هیچ نام دیگری نمی تواند نوید دهنده آزادی پایدار باشد.

آنچه که از ورای این لغات می توان برداشت کرد تلاش مذبوحانه ای در جهت بازپس گیری جایگاه از دست رفتهاست ، آنچه که نرم افزار آزاد آلت دست قرار داده پوسته ای ظاهری از آزادی است که گویی دسته اش تنها در دستان آنان می باشد. به نظر من تلاش در جهت آزادی با هر نام و عنوانی، با هر زبان و نژادی و از پشت هر تریبونی باز هم حمایت از آزادی است و تنها یک ذهن تک بعدی است که هر سخن آزادی خواهانه ایکه لفظ آزادی در آن نباشد را مردود اعلام می کند.

پی‌نوشت:

1. عده ای به اشتباه می پندارند که نرم افزار آزاد را همواره باید به صورت رایگان توزیع کرد و نمی توان حتی در صورت ایجاد تغییرات در نرم افزار اصلی از بابت آن کسب درآمد کرد که کاملا اشتباه می باشد.
2. من به شخصه اصول ذکر شده در “نرم افزار آزاد” و “متن باز” را بسیار شبیه به یکدیگر می دانم، حداقل از لحاظ کابردی و تکنیکی، و معتقدم وارد شدن به این بازی که کدام یک از آن دو بهتر است کاری عبث بوده و نتیجه ای جز صرف انرژی، آن هم در جهت امری بیهوده، در پی نخواهد داشت. لذا از بابت این که نه سیخ بسوزد نه کباب، عنوان نرم افزار آزاد/متن باز را مناسب تر می دانمپنجشنبه 26 شهریور 94